Mierniki bezpiecznych pożyczek.

Bardzo przewrotnie artykuł zatytułowano “mierniki bezpiecznych pożyczek”, gdyż zawsze, aby pożyczka mogła spełnić swoją funkcję tj. beneficjent mógł skorzystać z cudzych pieniędzy musi narazić fundusze tego ostatniego na ryzyko – nie ma więc “bezpiecznych pożyczek”. Ważne, by mieć ten fakt zawsze na względzie. Każda pożyczka i w każdych warunkach niesie ze sobą wiele ryzyka. Jedyne co możemy, lub raczej, co należałoby zrobić to zidentyfikować je, określić ich miary, “zważyć” i ograniczyć ich udzielanie do tych pożyczek, dla których poziom jest akceptowalny lub ze względu na inne okoliczności konieczny. A co to znaczy, że poziom ryzyka jest akceptowalny? To jest trudne do zdefiniowania, gdyż pod uwagę należy wziąć ryzyka różnego rodzaju, w których zarówno pojedyncze zdarzenie jak i ich suma nie może przekroczyć jakieś wartości. Tę wartość można określić, co wkrótce spróbujemy zrobić. Zanim jednak zmierzymy się z namiastką modelu wymieńmy najpopularniejsze elementy decydujące najczęściej o jej przyznaniu. 

Najpopularniejsze mierniki, które dziś decydują o przyznaniu pożyczki w PKZP:

• Staż członkowski powyżej trzech miesięcy;
• Maksymalna wysokość pożyczki nie przekracza określonej wartości (najczęściej trzykrotności wkładu lub nawet pięciokrotności, albo sumy dwukrotności wkładów i miesięcznego wynagrodzenia);
• Zgoda dwóch poręczycieli;
• Podanie wysokości średniego wynagrodzenia brutto za ostatnie 3 miesiące;
• Nieposiadanie zaległej lub przeterminowanej pożyczki;
•      Czas spłaty i kwota pożyczki nie przekraczają przyjętych wartości maksymalnych w statucie.

Czy rzeczywiście, na podstawie takich mierników, można określić ryzyko lub sprawić, by ryzyko udzielanej pożyczki mieściło się w akceptowalnym poziomie? Niestety we współczesnej sytuacji rynkowej stanowczo NIE! No chyba, że w ostatnim punkcie kwota będzie trywialnie niska lub nie była zmieniana od dekad, wtedy faktycznie wszystkie udzielane pożyczki będą “bezpieczne”.

Co zatem się stało, że te parametry nie są już wystarczające i czy zawsze tak było?

Otóż nie. Kiedyś tj. w czasach gospodarki socjalistycznej, a właściwie, planów polityczno-gospodarczych sterowanych centralnie lub sektorowo, kiedy nie istniała realna własność (komunizm), a pensje, podobnie jaki ceny były zunifikowane - pożyczki stanowiły element wspierania obywatela. Liczył się efekt kolektywizmu i spółdzielczości. Ryzyko było w istocie w miarę stałe i wynikało, przypuszczalnie, z wyliczeń ówczesnych rachmistrzów, którzy poczynili proste założenia, że: 

- pracownik, który przepracuje trzymiesięczny okres próbny zawrze umowę na czas określony (lub nawet nieokreślony) albo odejdzie (zmieni zakład wykonywania pracy) – nie warto więc rozważać pożyczek dla osób, które pracują krócej;

- powszechną formą zatrudnienia jest etat, który cechują m.in.: określony lub nieokreślony czas, stałe wynagrodzenie, uprawnienia pracownicze w tym odprawy – nie warto więc rozważać innych form zatrudnienia;

- pracownik uzyskuje uprawnienia do odprawy, którą PKZP obciąży w razie zdarzeń nieprzewidzianych – nie warto więc analizować wymyślnych form zabezpieczenia;

- wynagrodzenie pracownika, po trzech miesiącach pozwala na określenie stałego, średniego poziomu uwzględniającego zarówno stałe jak i czasowe obciążenia i dodatki – więc, w przypadku niespłacenia pożyczki 1/3 długu zaspokajana jest z wkładów, a pozostałe 2/3 spłacają poręczyciele, którzy prywatnie mogą dochodzić zwrotu od dłużnika. Jest to sposób nieobciążający i nieangażujący pracowników organów PKZP sprawujących swe funkcje społecznie. 

- nie ma “RODO”, a pracodawca jest elementem systemu nadzoru obywatela (zawód i zakład pracy wpisane są w dowodzie osobistym, książeczka zdrowotna i ubezpieczeniowa – wydawane przez pracodawcę, karty szczepień i dokumentacja medyczna przekazywana lub nawet wytwarzana w zakładach pracy itd.) – nie ma więc potrzeby uzyskiwać dodatkowych informacji od pracownika, gdyż pracodawca wie o nim prawie wszystko;

- wysokość wkładów ustalana jest od wynagrodzenia (1%-5%) rzadziej kwotowo, więc wkłady będą zawsze adekwatne do możliwości pracownika i korzystane dla kasy;

- wysokość pożyczki zależna jest od zebranego wkładu – co, zgodnie z doktryną polityczną, wykładniczo uprzywilejowuje "swoich”.

Można, podobnie jak miało to miejsce w “komunie”, przyjąć regułę, że jest to jedyne i słuszne podejście i nadal udzielać tak pożyczek. I czekać, aż się system wywróci. A wywrócić się musi, gdyż od gospodarki socjalistycznej przeszliśmy do dużo bardziej fluktuacyjnej gospodarki wolnorynkowej (lub pretendującej do wolnorynkowej, czyli tego co jest obecnie). A z czym się mierzymy i jakie są jej cechy:

• Olbrzymie rozwarstwienie wynagrodzeń;
• Elastyczność pracy (wiele zakładów, fragmenty etatu, różne formy zatrudnienia);
• Mobilność zatrudnienia (skrócenie okresu pracy w jednym miejscu z dziesiątek lat na dziesiątki miesięcy!!!)
• Nieufność do systemów spółdzielczych (afery SKOK-ów);
• RODO;
• Słabe związki zawodowe;
• Powszechne niespłacanie pożyczek i kredytów związana z konsumpcjonizmem;
• niska ściągalność zobowiązań i wysokie koszty windykacji.

Jeszcze bez analizy matematycznej widać, że pewne cechy będą istotniejsze od innych, gdyż powodują, że PKZP stało się słabsze niż kiedyś, a rola członków kasy i organów, powinna być bardziej świadoma. Z tym niestety jest odwrotnie. Korporacje przyzwyczaiły nas do kreowania potrzeb i świadczenia usług je zaspokajających, przy ograniczonym biurokratyzmie i komfortowej obsłudze nowego klienta, zaś zautomatyzowanej, szorstkiej obsłudze klienta poirytowanego. W PKZP nadal są główne relacje międzyludzkie oraz anachroniczne poręczenie oparte na zaufaniu do drugiej osoby. 

Skupmy się jednak na “miernikach bezpiecznej pożyczki”. W świetle powyższego najistotniejsze jest zabezpieczenie pożyczki poprzez podjęcie właściwej analizy dostępnych parametrów. Poniżej lista elementów, które można byłoby wziąć pod uwagę. 

• Pożyczka

o   Planowana wysokość pożyczki (wartość zł);

o   Planowany czas spłaty (miesiące);

o   Planowana liczba rat (liczba);

o   Planowana wysokość rat (kwota pierwszej, kolejnych i ostatniej raty) (wartość zł);

o   Karencja początkowa (miesiące);

o   Forma zawarcia (dokumenty elektroniczne, tylko papierowy wniosek, wniosek i umowa pożyczki tradycyjnie podpisany);

o   Zabezpieczenia (wkłady, poręczenia, przyszłe wkłady i dochody, inne);

• Pożyczkobiorca

o   Posiadane wkłady (wartość zł);

o   Wysokość wkładu zadeklarowanego (wartość zł);

o   Staż pracy (lata, miesiące);

o   Staż członkowski (lata, miesiące);

o   Wiek (lata);

o   Płeć;

o   Obywatelstwa;

o   Kraje zamieszkania;

o   Stan cywilny;

o   Wielkość gospodarstwa domowego;

o   Średnia suma dochodów pożyczkobiorcy za 3 mc (wartość);  

o   Średnia suma dochodów gosp.domowego;

o   Rodzaj umowy o pracę pożyczkobiorcy;

o   Rodzaje dochodu (pensja, emerytura, renta itd.)

o   Ubezpieczenie na życie;

• Kasa

o   Wielkość funduszu pożyczkowego (środki pożyczone i wolne) (wartość zł);

o   Wielkość funduszu rezerwowego (środki zarezerwowane i wolne) (wartość zł);

o   Wielkość funduszu zapomogowego (środki wydane, zarezerwowane i wolne) (wartość zł);

o   Uprawnienie pożyczkobiorcy do otrzymania zapomogi w kwocie (wartość zł);

o   Liczba członków, emerytów, zamożność i struktura zadłużenia;

o   Liczba nowych przyjęć i odejść;

o   Dynamika funduszy;

o   Liczba zakładów pracy;

• Inne parametry 

o   Czas niwelacji ryzyka względem wkładu własnego (bez dodatkowych wkładów) (miesiące);

o   Czas niwelacji ryzyka względem wkładu własnego przy wkładach minimalnych (miesiące);

o   Czas niwelacji ryzyka względem wkładu przy wkładach zadeklarowanych (miesiące);

o   Czas niwelacji ryzyka względem wkładu własnego i poręczycieli przy wkładach minimalnych (miesiące);

o   Czas niwelacji ryzyka względem wkładu własnego i poręczycieli przy wkładach zadeklarowanych (miesiące);

o   Czas niwelacji ryzyka względem wkładu własnego, poręczycieli i po uwzględnieniu dopuszczalnej zapomogi;

o   I inne.

Każdy z powyższych elementów wpływa na ryzyko potęgując je lub niwelując. Niestety nie uda się nam omówić ich w tym artykule. Parametry te tworzą skomplikowany model matematyczny adekwatny dla danej kasy i nie można go prosto przenieść na inne. Można jednak zrobić coś innego. 

Podział strony

Przypomnieć należy, że prerogatywą zarządu jest udzielanie pożyczek lub też ich odmowa. Warunki brzegowe, które określa rozporządzenie mówią, że pożyczki mają być udzielane w miarę posiadanych środków i na warunkach ustalonych w statucie. Nie zakładamy inaczej, jednakże konsekwencje udzielonej pożyczki, która nie zostanie spłacona, spadają nie na zarząd, ale na wszystkich członków i to właśnie w ich imieniu należy podejmować skalkulowane decyzje. Lepiej odmówić jednej pożyczki, niż tłumaczyć się potem członkom, że muszą ją sfinansować ze środków własnych. 

Wracając do parametrów. Najistotniejszym współczynnikiem, który pozwala zaryzykować bardziej jest sam fundusz rezerwowy. Jeśli jego środki pozawalają na pokrycie kosztów niespłacenia wszystkich zaciąganych pożyczek, to praktycznie udzielane są one bez ryzyka straty kapitału członków. Jeśli fundusz nie jest tak duży, ale pozwala na sfinansowanie kosztów niespłacenia najbardziej ryzykownych pożyczek, można przyjąć, że ryzyko jeszcze jest pod kontrolą, choć suma ryzykownych pożyczek nie może przekraczać posiadanej kwoty. “Ryzyko zdarzenia nie jest równe z samym zdarzeniem!” Natomiast, gdy wartość wolnego funduszu rezerwowego nie pozwala na spłatę żadnej pożyczki lub jeszcze gorzej, nawet pojedynczej części kwoty pozostałej po zaspokojeniu z kapitału członków, poręczycieli i udzieleniu zapomóg - to takich pożyczek nigdy nie powinniśmy udzielać, gdyż jej koszty w razie zdarzenia najprawdopodobniej będą musieli pokryć członkowie. 

W części kas fundusze rezerwowe są pokaźne, zwłaszcza tam, gdzie nie są udzielane zapomogi, a kasy sędziwe. Ale w tych, gdzie fundusz rezerwowy jest synonimem funduszu zapomogowego i ew. obciążeń bankowych (co niestety zdarza się znacznie częściej) o “bezpiecznych pożyczkach” możemy tylko pomarzyć. Każda pożyczka stanowi balansowanie na granicy ryzyka kapitału członków. Oczywiście, jeśli, jako kasa, na walnym zebraniu świadomie podejmujemy takie ryzyko i będziemy chcieli pomagać nielicznym, ryzykując pieniądze wszystkich – to nadal możemy udzielać takich pożyczek. Zresztą, z reguły pierwsze lata działania kasy mają właśnie taki przebieg. Pierwsze udzielone pożyczki nie mają żadnego zabezpieczenia w funduszu rezerwowym. Jest to jednak sytuacja nadzwyczajna, gdy kasa nie posiada wypracowanego zabezpieczenia. 

Teraz, dodajmy do tego modelu niebezpieczeństwa związane z pandemią koronawirusa takie jak:

• Utrata części dochodu przez sporą grupę pracowników;
• Obniżenie deklarowanych wkładów, chęć wypłaty ich części, bądź nawet całości;
• Zwolnienie części pracowników lub przymuszenie do przejścia na emeryturę;
• Konieczność zawarcia ugody ze zwolnionymi zadłużonymi pracownikami; 
• Lawina wniosków o nowe pożyczki i zapomogi, czy wreszcie,
• Śmierć zadłużonego członka.

W takich warunkach PKZP musi nadal zachować płynność i realizować swój cel, którym jest świadczenie pomocy finansowej poprzez udzielanie pożyczek i zapomóg. 

Niejeden zarząd stawia sobie trudne pytania: “W jakiej kwocie mogę udzielić teraz pożyczkę?” Jak to wyliczyć? Jak dużo informacji potrzebuję, a które są niepotrzebne, nadmiarowe? Odpowiedź w podsumowaniu i ostatniej części cyklu Wyzwania PKZP w dobie kryzysu i pandemii koronawirusa (SARS-Covid-19).